نخستین نشست تخصّصی نظامی پژوهی
نخستین «نشست تخصّصی نظامی‌پژوهی» با حضور جمعی از اساتید، محقّقان، مسؤولان، دانشجویان و فعّالان این حوزه، به همّت «مؤسسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی» و مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، پنجم مرداد ماه 1398 به میزبانی دانشگاه تبریز، برگزار شد.
در این نشست علی پولاد، مؤسّس و مدیرعامل «مؤسسۀ فرهنگی و هنری» حکیم نظامی، جمشید علیزاده، رئیس کمیته علمی مؤسسۀ نظامی پژوهی، دکتر علی اشرف صادقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر نصیب گویوشف، مدیر بخش نسخ فارسی در فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان، دکتر محمود عابدی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، دکتر سیدعلی موسوی گرمارودی، شاعر و پژوهشگر ادبیات، دکتر قدیر طورغوت، استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول، و حجت‌الاسلام محمدعلی احمدی ابهری، معاون پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی سخنرانی کردند.
نظامی حکیم شاعری با اندیشۀ جهانی
در ابتدای این نشست علی پولاد، مؤسس و مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی حکیم نظامی طی سخنانی جایگاه نظامی گنجه‌ای را در فرهنگ و ادب ایران و جمهوری آذربایجان والا دانست و گفت: نظامی یکی از شعرای بزرگ جهان و دارای اندیشه‌ای جهانی است و از این رو مخاطبانی با سلیقه‌‌‌های متفاوت در جهان دارد و بر این اساس پژوهش در آثار نظامی ضروری است.
وی با اشاره به راه‌اندازی «مؤسّسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی» در تبریز با هدف برگزاری کلاس ها و نشست‌‌‌های نظامی خوانی و برگزاری همایش‌‌های علمی با حضور استادان و نظامی شناسان داخل و خارج کشور، گفت: با گشایش این مرکز، تحقیقات قابل توجّه و ارزنده‌ای با حمایت‌‌‌های مادّی و معنوی این مؤسسه و همراهی استادان و نظامی شناسان برجسته انجام می‌شود.
علی پولاد، افزود: انجام پژوهش‌‌‌های نظامی‌شناختی، تلاش در جهت گره‌گشایی و رفع مبهمات آثار نظامی با ارایه تصحیح علمی و انتقادی از خمسه نظامی، تألیف فرهنگ واره انتقادی از آثار نظامی و انجام طرح‌های پژوهشی متعدّد از برنامههای این مؤسّسه است.
وی در ادامه حس وطن دوستی، دینداری و آشنائی با فلسفه و جریان‌‌‌های فلسفی مشهور را از جمله ویژگی‌‌‌های بارز این شاعر نامی جهان برشمرد و افزود: ویژگی‌‌‌های بارز وی باعث شده که در طول زمان همواره شاعرانی به تقلید از نظامی شعر بسرایند و در زمان معاصر نیز اندیشمندان متعدّدی از اقصی نقاط جهان به تتبّع در اندیشۀ نظامی پرداخته‌اند.
به گفته وی در همین راستا این مؤسّسه تلاش می‌کنند به کمک دانشگاهیان، محقّقان و فعّالان این حوزه علاوه بر برگزاری نشست‌‌‌هایی تخصّصی در داخل ایران، با استفاده از رایزنی‌‌‌‌های فرهنگی ایران در کشورهای مختلف به رونق نظامی پژوهی بپردازد.
پولاد در ادامه از تصویب حدود 150 طرح در زمینۀ نظامی پژوهی خبر داد و اجرای این طرح‌‌ها را از اهم برنامههای «مؤسّسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی» برای تبیین و معرّفی هر چه بهتر اندیشههای نظامی توصیف کرد.
امتداد تأثیر نظامی تا دورۀ معاصر
در ادامه جمشید علیزاده، رئیس کمیته علمی مؤسسۀ نظامی‌پژوهی و دبیر علمی این نشست تخصّصی نیز با بیان این اینکه مؤسسۀ نظامی پژوهی در تبریز در راستای ارج نهادن به اندیشههای جهانی حکیم نظامی به وجود آمده است، گفت: این مؤسسه با تدوین و برنامه ریزی نشست‌ها و طرح های متعدّد علمی و پژوهشی می‌خواهد، گام‌‌‌های اساسی و مؤثّری در جهت شناساندن حکیم نظامی به جهانیان بردارد.
رئیس کمیتۀ علمی مؤسسۀ نظامی‌پژوهی با اشاره به فراز و نشیب‌‌های شعر فارسی گفت: بهترین نمودار شعر زبان فارسی قرن ششم هجری قمری شامل یک مثلث با اضلاع «انوری» در خراسان، «نظامی» در آذربایجان و «خاقانی» در قفقاز است که شاعران دیگر در زیرمجموعه این اضلاع قرار داشتند.
علیزاده گفت: انوری تأثیر بسیار بزرگی در شعر عراق عجم دارد و خاقانی هم نه تنها عراق عجم بلکه کل شاعران خراسان را در مقابل خلاقیت خودش در مرتبه فروتر می‌دید.
وی افزود: نظامی و خاقانی شاعرانی هستند که وجوه اشتراک زیادی دارند و هیچ دو شاعر دیگری در این حد با هم نقطه مشترک ندارند.
علیزاده یادآوری کرد: زبان و هنجار انوری، سهل و سادگی بوده، ولی برخلاف آن در شمال غرب ایران از جمله گنجه، قفقاز و شروان اساس زبان نظامی و خاقانی بر ترکیب‌ها، استعارهها و مجازهای جدید است.
دبیر علمی نخستین نشست تخصّصی نظامی پژوهی گفت: نظامی بر شاعران بزرگ فارسی ۹۰۰ سال پس از خود تأثیر گذاشته و مسیر شعر فارسی را تغییر داده است و حتی در شعر نیما و شعر مدرن ایران نیز تأثیرگذار بوده است.
علیزاده، با بیان اینکه هنوز تصحیح جدّی و آکادمیک از آثار نظامی نداریم، ادامه داد: اوّلین گام در بررسی شاعری با حجم آثار نظامی، نیاز به تصحیح انتقادی و روش‌مند آثار اوست تا بر این اساس به وجوه مختلف خلّاقیت وی پرداخته شود.
وی گفت: نظامی آثار ارزشمندی برای ما به جا گذاشته و در دنیا نیز دارای مقلّدان زیادی است و بر همین اساس ضروری است برای شناساندن آن بیش از اینها تلاش کنیم.
ویژگی‌‌‌های زبان نظامی
دکتر علی اشرف صادقی نیز در این نشست گفت: زبان نظامی دشوار است و تغییرات، استعارهها، مجازها و اصطلاحات وی خاص خودش است و در جای دیگر حتّی در آثار خاقانی نیز نمی توان آنها را دید.
این زبان شناس و استاد بازنشسته دانشگاه تهران افزود: زبان نظامی، زبان معیار قرن ششم و بومی منطقه گنجه نبود، بلکه زبان رسمی کشور بود و یکی از مشکلات ابیات نظامی این است که برای رفع آنها باید از ابیات دیگر این شاعر استفاده کرد.
دکتر صادقی اظهار داشت: اگر کسی آشنایی با اصطلاحات فولکلوریک نظامی نداشته باشد نمی تواند معنی اشعار نظامی را بفهمد و این مورد از دیگر دشواری‌‌‌های اشعار این شاعر است.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی خواستار تهیه متنی معتبر از نسخههای کهن و مورد قبول از آثار نظامی از سوی افراد توانمند و مطلع شد تا براساس این متن تصحیح دقیق آثار این شاعر تدوین شود.
نگاهی گذرا به نقد و ارزیابی نظامی پژوهی
در بخش دیگری از این نشست دکتر نصیب گویوشف، مدیر بخش نسخ فارسی در فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان گفت: برای ترسیم خطوط اصلی و تبیین چشم‌انداز نظامی پژوهی برای آینده ابتدا باید به این سؤال پاسخ داد که تا به حال در این زمینه چه کارهای مهمی انجام گرفته و چه کمبودها و نواقصی وجود دارد؟ و آیا شناخت محقّقان و نویسندگان، بویژه نسل جوان از شخصیت ادبی و علمی و عرفانی و هنری شاعر و حکیم نظامی و همچنین اندیشههای والای دینی و اخلاقی معنوی و انسانی و اجتماعی این مرد بلند آوازه تا چه اندازه است؟
وی گفت: ابتدا باید سابقه و گذشتۀ نظامی پژوهی با برخورد و روش علمی جدید باید مورد بررسی نقدآمیز قرار گیرد تا بتوان دورنما و چشم انداز آیندۀ آن را بهتر ترسیم کرد.
نصیب گویوشف، افزود: با توجه به اینکه شرح حال، محیط اجتماعی و فرهنگی و آثار نظامی در نقاط مختلف دنیا مورد توجّه محقّقان و صاحب‌نظران قرار گرفته است، می‌توان نظامی شناسی را در چند منطقه تقسیم بندی کرد؛ هر چند این تقسیم بندی حتمی و قاطع نیست و نیاز به اصلاح و بازنگری دارد.
وی این حوزه‌ها را شامل نظامی پژوهی در ایران، نظامی‌شناسی در آذربایجان و شوروی، نظامی شناسی در اروپا، نظامی پژوهی در ترکیه و کشورهای عربی و نظامی شناسی در شبه‌قاره هند دانستو گفت: البته بررسی این موضوع ابتدا باید به طور جداگانه طبق تقسیم‌بندی مناطق یاد شده صورت بگیرد و بعد جمع بندی شود.
گویوشف با دسته‌بندی محورها و ابعاد نظامی پژوهی گفت: این ابعاد را می توان به صورت متن پژوهی و تهیه و نشر متون انتقادی آثار نظامی، نسخه‌شناسی و ارزیابی نسخههای خطی آثار وی، ترجمۀ آثار این شاعر به زبان‌های خارجی و وضع آنها و نیز تحقیق و تحلیل آثار نظامی دسته بندی و برنامه ریزی کرد.
وی در ادامه به معرّفی برخی از نسخههای خطی حائز اهمیت خمسه از گنجینۀ باکو و روسیه پرداخت.
نسخه شناسی و متن شناسی نسخههای هنری خمسۀ نظامی
دکتر ایرانی نیز در سخنانی توجه به نسخههای خمسۀ نظامی از دو دیدگاه متنی و هنری را حائز اهمیت دانست و گفت: تاکنون متن خمسه به صورت یکجا یا هر کدام از منظومههای آن به طور جداگانه مورد تصحیح قرار گرفته‌اندْ اما در این میان تقریباً همۀ چاپهای پیشین از دیدگاه استفاده از نسخههای کهن و اصیل با کاستی روبه رو هستند.
وی با اشاره به نسخۀ مورّخ 718 ق دانشگاه تهران (نسخۀ 5179) به عنوان یکی از کهن ترین نسخههای ارزشمند، گفت: با اینکه این نسخه در سال 1345 ش فهرست نویسی شده، امّا در چاپ خمسۀ نظامی توسّط دانشمندان اتّحاد جماهیر شوروی فقط در تصحیح هفت پیکر مورد استفاده قرار گرفته است.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب افزود: این نکته دربارۀ دیگر چاپهای خمسه نیز صادق است که هر کدام از مصحّحان، تعدادی از نسخههای کهن و اصیل خمسه را در کارشان استفاده نکرده‌اند.
دکتر ایرانی از نسخۀ کتابخانۀ ملّی تبریز به عنوان کهن ترین نسخۀ تاریخ‌دار شناخته‌شده یاد کرد و گفت: تا جایی که می‌دانیم هنوز در تصحیح خمسه از این نسخه استفاده نشده است.
وی در خصوص علت کم‌توجّهی به نسخهها گفت: این موضوع به درستی روشن نیست امّا گویا با وجود تصحیح انتقادی خمسه در شوروی، دانشمندان ایرانی این کار را بسنده دانسته و لزومی به انجام دقیق تر کار احساس نکرده‌اند و احتمالاً به همین دلیل است که گردآوری نسخههای خمسه چندان مورد توجّه قرار نگرفته است.
وی بررسی تاریخ هنر در ایران از طریق نسخه پردازی‌‌های خمسۀ نظامی را نیز مستلزم گردآوری و کارشناسی نسخههای این اثر دانست و گفت: چنانکه اشاره شد دوّمین وجهی که در بررسی نسخه های خمسه اهمیّت دارد، اهمیّت این نسخهها از دیدگاه نسخه پردازی و بررسی تاریخ هنر در ایران است که باز لازمه اش گردآوری و کارشناسی نسخههای این اثر است.
وی با بیان این که به دلیل توجّه فراوان قدما به خمسه، نسخههای بسیاری از این اثر کتابت شده و در کتابخانه ها و حتّی مجموعه‌‌های شخصی نگهداری می‌شود، اظهار کرد: همین امر، بررسی نسخهها را دشوار می‌کند زیرا گردآوری صرف نسخهها نمی‌‌‌تواند کار را چندان پیش ببرد بلکه باید از راه بررسی فهارس و احیاناً دسترسی به نسخههای فهرست نشده، ارزش هرکدام از نسخهها را از دیدگاه متنی و نسخه شناسانه بررسی کرد و چه در تصحیح و چه در بررسی‌‌های هنری، اولویّت را به نسخههای مهم تر داد.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب پژوهش در زمینۀ وجوه هنری نسخههای خمسۀ نظامی را در ابتدای راه دانست و گفت: این مشکل البته منحصر به خمسه یا هر متن دیگری نیست و جز یکی دو متن معدود، این کار دربارۀ دیگر متون نیز باید انجام شود و بعضاً باید از کهن ترین نمونه‌ها و به ویژه مصحف‌‌‌های قرآن آغاز کرد.
دکتر ایرانی پس از مروری بر ابعاد کتاب آرایی در تمدن اسلامی گفت: می‌دانیم که بسیاری از متون دورۀ اسلامی و به ویژه متون فارسی اصولاً ساختار مصوّر ندارند که یکی از دلایل این امر آن است که بسیاری از متون اصولاً دارای ساختار تصویری نیستند و محتوای آنها فضاهای تصویری لازم را برای نگارگران فراهم نمی‌کنند.
وی ادامه داد: امّا خمسه برعکس است و سراسر بخش‌های آن دارای داستان‌‌‌ها و روایاتی است که ایدۀ لازم برای پرداختن به موضوع را به تصویرگران می‌دهد.
دکتر ایرانی افزود: نکتۀ مهم‌تر این است که تنوّع فضای منظومههای نظامی موجب گوناگونی نگاره‌ها نیز شده است و برای نمونه فضای منظومة لیلی و مجنون در محیط عربی و بادیه جریان دارد و لذا در تصویرگری این منظومه از نمادهای آن محیط، مانند نخل و خیمه، استفاده شده است و در عین حال منظومه هایی چون خسرو و شیرین یا هفت پیکر در فضای شهری و بعضاً درباری قرار دارد و نگارگران به انعکاس این موارد پرداخته‌اند.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در ادامه به معرفی پروژه‌های این مؤسّسه در زمینۀ نظامی پژوهی و بررسی نسخههای ممتاز خمسه پرداخت.
نسخههای خطّی مثنویهای نظامی گنجه ای در کتابخانه‌های ترکیه
دکتر قدیر طورغوت، استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول نیز در این نشست با بیان این که حکیم نظامی گنجوی، شاعر بزرگ فارسی گوی آذربایجان، فقط در عهد خود و در سرزمین خود شناخته و خوانده نشده است، اظهار کرد: بیشتر جهان آن روز و امروز نظامی گنجوی را پیشرو ادبیات حکمیانه می‌دانند و یکی از آن سرزمین‌‌‌‌هایی که از سخن و حکمت حکیم نظامی بهره برده آسیای صغیر است.
وی نظامی گنجوی را استاد مثنوی و بنیان گذار بعضی سنت‌ها در ادبیات توصیف کرد و گفت: بعد از نظامی کسان زیادی در تقلید از او مثنوی سروده‌اند و بدین وسیله نام خود را در سلسلۀ شعرا و حکما جا داده‌اند.
دکتر طورغوت با بیان این که یکی از نشانه‌های علاقه به اشعار نظامی در یک منطقه خوانده شدن آثار او و وجود نسخههای خطی از این آثار در آن منطقه است به تشریح ابعاد رواج آثار نظامی در آسیای صغیر پرداخت.
استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول ضمن اشاره به این مطلب که در ترکیه در بیش از پنجاه کتابخانه نسخههای خطی نگهداری می‌شود، گفت: نسخههای نظامی در ترکیه در 28 کتابخانه موجود است.
وی با بیان این که یک چهارم این نسخهها پیش از قرن دهم کتابت شده، اظهار کرد: بیشتر این نسخهها در آسیای صغیر و نزدیک آنجا کتابت شده، ولی بعضی از آنها نیز از ایران، ماوراء النهر، ترکستان، مصر و جاهای دیگر به آنجا آورده شده است.
دکتر طورغوت گفت: ما بیشتر نسخههای آثار نظامی را در ترکیه به چشم دیده و فهرست نویسی کرده‌ایم و در آینده به چاپ خواهیم رساند.
این استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه استانبول در ادامه به معرفی برخی از نسخههای مثنویهای نظامی در ترکیه پرداخت.
همکاری کتابخانۀ مجلس با مؤسّسۀ پژوهشی حکیم نظامی
معاون پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نیز در این نشست تخصصی با اعلام آمادگی این معاونت برای مشارکت با مؤسسۀ پژوهشی حکیم نظامی در اجرای فعالیت های پژوهشی در ارتباط با نظامی، گفت: در این خصوص تفاهم نامه‌ای میان این مؤسسه و معاونت پژوهشی مجلس امضا می‌شود.
حجت‌الاسلام محمدعلی احمدی ابهری، با بیان اینکه پنج نسخه از خمسۀ نظامی به نام پنج گنج نظامی از طرف کمیتۀ ملّی حافظه جهانی در سال ۸۸ در برنامۀ حافظۀ جهانی یونسکو ثبت جهانی شد، افزود: این پنج نسخه مربوط به نسخ موجود در موزۀ ملی، کتابخانه و موزۀ ملی ملک، کتابخانۀ سپه سالار و دانشگاه تهران است.
وی اظهار داشت: این پنج نسخه برای اولین بار در قالب یک اثر به ثبت رسیده و می‌توان آنها را در یک اثر معرفی کرد و برای هر کدام کار علمی و تحقیق انجام داد.
یادآور می‌شود «مؤسسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی» از سال 1397 فعالیت خود را با هدف شناساندن آثار و اندیشههای حکیم نظامی به همّت علی پولاد در تبریز راه‌اندازی شده است.
نخستین نشست تخصّصی نظامی پژوهی